63 tahun merdeka,
anak-anak Malaysia belajar berkawan

Pada satu malam Jumaat Disember lalu, di sebuah sekolah menengah agama di Bangi, Selangor, sekumpulan remaja Malaysia mengorak langkah memasuki alam yang tidak pernah mereka lawati.

Pelajar-pelajar ini daripada pelbagai latar belakang - ada anak ibu tunggal, ada juga daripada keluarga campur. Sesetengah mereka tinggal di Lembah Kelang dan dihantar oleh ibu bapa ke sini. Selainnya datang menaiki bas sewa, dari asrama atau negeri-negeri lain.

Kebanyakan mereka mempunyai satu persamaan - bersekolah di sekolah yang hanya mempunyai satu kaum atau agama. Dan bagi kebanyakan mereka, inilah kali pertama mereka berkawan dengan rakan sebaya dari kaum berbeza.

Selamat datang ke Kem Muhibah.

Kelangsungan Kem Muhibah ini merupakan satu pencapaian tersendiri. Ia menggabungan kumpulan-kumpulan komuniti yang sering dianggap bermusuhan dalam percaturan politik identiti di Malaysia.

Abim mewakili masyarakat Melayu Islam manakala Dong Zong mewakili pandangan masyarakat Cina yang berpendidikan vernakular. Dia kumpulan ini sering dianggap berada dalam posisi yang berantakan.

Semasa kem ini dianjurkan, keadaan negara tegang dengan perdebatan berkenaan pembelajaran Jawi dalam mata pelajaran Bahasa Malaysia.

Dalam perdebatan ini, Dong Zong keras melawan cadangan ini. Ini menyebabkan terdapat NGO Melayu yang menggambarkan Dong Zong sebagai anti-Islam dan anti-Melayu.

Namun, di Kem Muhibah, perdebatan ini tidak kedengaran. Di sini seluruh tumpuan diberikan kepada satu sasaran -- belajar hidup bersama.

“Kita mahu para remaja ini tahu bahawa perbezaan bukan menjadi halangan untuk kita bersama.

“Di kem ini, kami tidak memberikan mereka jawapan tapi hanya membantu mereka untuk berbincang dan berinteraksi.

“Dari sini, mereka boleh nampak bahawa penyelesaian (untuk masalah yang dihadapi akibat perbezaan dalam masyarakat) adalah melalui komunikasi dan persefahaman, dan melalui ini, kita boleh membina sebuah negara bersama,” kata wakil Dong Zong, Kong Wee Cheng.

Secara ideologi, mungkin Architects for Diversity (AOD) berada di antara Abim dan Dong Zong. Maka tidak hairanlah bahawa AOD diamanahkan dengan tugas yang paling mencabar - melaksanakan kurikulum kem tersebut.

Seperti AOD, kedudukan sekumpulan kecil pelajar-pelajar sekolah menengah kebangsaan dan sekolah persendirian berada antara pelajar-pelajar sekolah Cina, agama dan vokasional.

Pelajar SMK dan sekolah persendirian bersekolah dalam persekitaran yang majmuk. Mereka menjadi jambatan antara kelompok-kelompok lain. Melalui mereka, perbincangan ini bermula.

Bagaimanakah caranya untuk bermula berbincang tentang perbezaan dan persamaan yang mengikat kita semua?

Kedudukan fizikal para peserta semasa permulaan Kem Muhibah seakan metafora perpisahan dalam masyarakat.

Di sebelah kanan, duduknya pelajar perempuan, sebelah kiri, pelajar lelaki. Dan dalam kumpulan jantina tersebut, mereka duduk dalam kelompok kaum, bersama rakan-rakan sekolah mereka -- dalam dewan yang sama, tapi masih lagi terpisah.

Namun, mereka dipaksa untuk keluar dari zon selesa dan dikumpulkan dalam kumpulan-kumpulan kecil yang lebih berpelbagaian. Mereka jauhkan dari rakan-rakan sekolah mereka. Di sini, jalan ceritanya bermula.

Perkara pertama yang perlu mereka dilakukan ialah menggubal perjanjian untuk Kem Muhibah. Ia merupakan perjanjian yang menggariskan cara mereka berhubung sesama mereka dalam dua hari yang akan datang.

Mereka berbincang tentang perkara yang mereka inginkan dalam perjanjian ini, dalam kumpulan-kumpulan kecil mereka.

Dalam satu kumpulan, seorang gadis Melayu berkongsi bahawa beliau rasa tidak senang apabila seorang remaja Cina telah tersentuh tangannya sebentar tadi. Dalam Islam, haram untuk bukan muhrim bersentuhan, jelas pelajar Sekolah Menengah Agama Hulu Langat tersebut.

Tapi beliau cepat berkata beliau faham bahawa remaja lelaki Cina tersebut tidak tahu perkara ini, dan tidak sengaja. Kumpulan mereka berbincang tentang apa yang boleh dan apa yang tidak boleh dilakukan di kem ini. Di kertas mahjong mereka, mereka tulis peraturan: “Saling hormat dan menghormati agama semua orang.”

Di kumpulan lain pula, seorang pelajar lelaki Melayu berkata beliau risau rakan-rakan baru beliau yang bukan Muslim akan rasa tidak senang tidur di bilik yang digantung dengan ayat Quran. Pelajar ini menterjemahkan ayat yang digantung di bilik tidur mereka. Rakan-rakan barunya memberitahu beliau ini tidak menjadi masalah.

Agama merupakan titik perbezaan yang awal muncul, tapi sebenarnya, dalam aktiviti ini terdapat satu perbezaan yang lebih mencabar - pelajar-pelajar ini tidak mampu bercakap dengan bahasa yang sama.

Kelihatan para fasilitator terpaksa bekerja keras untuk menterjemah antara pelajar supaya semua dapat mengikuti perbincangan.

Ironinya, kebanyakan pelajar-pelajar tersebut belajar tiga bahasa di sekolah - Bahasa Malaysia, Bahasa Inggeris dan Bahasa Cina atau Arab bergantung pada sekolah. Kebanyakan pelajar vokasional yang hadir juga boleh bertutur dalam Bahasa Tamil, bahasa ibunda mereka.

Namun, tahap penguasaan Bahasa Inggeris dan Bahasa Malaysia mereka berbeza-beza, maka komunikasi adalah sukar. Malah, pada malam pertama, ramai peserta ketinggalan dalam perbincangan atas faktor bahasa.

Akhirnya, sebuah kumpulan menetapkan peraturan: “Kita hanya boleh menggunakan bahasa yang semua orang akan faham.”

Peraturan ini tidak senang untuk dipatuhi - namun mereka sanggup mencuba.

Perbezaan dalam kefasihan Bahasa Inggeris dan Bahasa Malaysia merupakan cabaran tegar dalam kem ini. Semua arahan perlu diterjemah antara dua bahasa ini, dan jika perlu ke Mandarin dan Tamil. Kefasihan bahasa juga menjadi faktor untuk persahabatan.

Semasa rehat, pelajar-pelajar bebas untuk duduk dengan sesiapa sahaja. Ketika itu terlihat pelajar masih berkumpul dalam kumpulan kaum atau sekolah. Ini berlaku sehinggalah hari terakhir Kem Muhibah.

Hanya terdapat beberapa kes istimewa. Antaranya, sekumpulan kecil pelajar perempuan merangkumi pelbagai kaum. Kebanyakan mereka pelajar SMK, tapi ada juga dari sekolah menengah independen Cina dan Sekolah Menengah Agama.

Antara mereka adalah Hanis Naqeebah Hasri, 15. Kongsinya, pada waktu malam, rakan-rakan sebilik beliau yang berbangsa Cina bertanyakan tentang Islam. Beliau ditanya mengapa beliau bangun pada waktu subuh untuk solat, mengapa beliau bertudung, berkenaan ibadah puasa pada bukan Ramadan dan sebagainya. Hanis merupakan rakan Muslim pertama mereka, dan begitu juga sebaliknya.

Namun, agama ini bukan topik utama perbincangan mereka, kata Hanis. Selalunya, mereka berbual tentang selebriti Korea dan belajar gerak langkah tarian K-Pop, katanya.

Selain K-Pop, mereka juga mempunyai satu persamaan - kesemua mereka fasih dalam Bahasa Inggeris.

Aden Tan, 17, merupakan pelajar sekolah menengah independen Cina. Beliau banyak membaca dan peka akan berita terkini. Tanpa ditanya, beliau mula bercakap tentang isu United Examination Certification (UEC), masalah Jawi dan perkara lain yang katanya penting untuknya.

Beliau mula membaca surat khabar sejak sekolah rendah lagi, dan menurutnya ia telah membentuk tanggapan beliau terhadap kaum lain di Malaysia.

Di kem ini beliau mula berkawan dengan seorang pelajar Melayu yang pintar. Pelajar ini baru berumur 15 tahun, tapi akan menduduki SPM pada tahun seterusnya - setahun lebih awal dari biasa. Ia mengubah persepsi Aden.

“Saya kira kita perlu hentikan stereotaip yang orang Cina lebih bagus dan orang Melayu malas,” katanya.

“Lepas saya bercakap dengan mereka (pelajar Melayu), saya rasa mereka sama dengan kami. Ada kalangan mereka yang bekerja keras dalam pelajaran mereka, dan ada juga yang berhadapan masalah bersefahaman seperti kami.”

Pendapat ini dikongsi pelajar-pelajar Cina lain. Seorang dari mereka berkongsi: “Kami diajar oleh orang tua kami bahawa orang Melayu miskin dan orang Cina mempunyai status yang lebih tinggi.”

Aden berkata pengalaman ini mengajar beliau untuk lebih berwaspada jika membaca berita yang cuba menggambarkan kaum lain secara negatif.

Jawapan-jawapan mereka masih lagi dianalisis, tetapi dapatan awal menunjukkan impak yang memberangsangkan. Kajian ini bertujuan untuk melihat sama ada aktiviti seperti Kem Muhibah membantu memperbaiki perhubungan antara kaum.

Daripada analisis awal, didapati peserta Cina dan Melayu kedua-duanya berkata mereka mempunyai tanggapan yang lebih positif terhadap kaum lain sejurus selepas kem.

Antara lain, mereka lebih berminat untuk berinteraksi dengan kaum lain dan lebih cenderung melihat kaum lain sebagai sebahagian dari kumpulan mereka.

Tetapi, selepas sebulan, peningkatan ini hanya berkekalan di kalangan peserta Melayu, dan tidak bagi peserta Cina.

“Ini mungkin kerana dalam persekitaran asal mereka, status mereka sebagai minoriti lebih jelas ditekankan,” kata para penyelidik.

Walaupun begitu, walaupun peningkatan itu tidak kekal, secara total, tanggapan peserta Cina terhadap kaum lain masih lagi lebih positif berbanding peserta Melayu.

Data daripada peserta India tidak dapat dianalisis secara saintifik kerana jumlah peserta India terlalu kecil. Ini menyukarkan berbandingan secara statistik.

Secara kasar, kesemua 12 peserta India mempunyai pandangan positif terhadap kaum lain dan berminat untuk berinteraksi.

‘Kawan Melayu pertama saya’

Sebenarnya, walaupun peserta-peserta India sekarang tinggal dan bersekolah dalam persekitaran yang tidak majmuk, kebanyakan mereka menghadiri SK atau SJKC di sekolah rendah. Ada juga yang belajar di SMK sebelum masuk ke institusi vokasional.

Dalam kata lain, Kem Muhibah bukanlah kali pertama mereka berinteraksi dengan rakan sebaya dari kaum lain.

N Karthikeyan, 16, memasuki institusi vokasional MySkills Foundation selepas gagal di SMK dua tahun sebelumnya. Kini, beliau lebih gembira belajar menjadi seorang juruelektrik.

Sebelum SMK, Karthikreyan menghadiri sekolah rendah kebangsaan Tamil. Beliau masih ingat siapa kawan bukan India beliau yang pertama - seorang pelajar Cina bernama Tan Chee Swan. Mereka mula berkawan pada umur 13 tahun, di Tingkatan Satu di SMK.

Beliau juga tahu siapa kawan Melayunya yang pertama - Azrul. Mereka mula berkawan apabila dimasukkan dalam kumpulan belajar (study group) yang sama. Kini, Karthikreyan berhubung dengan Chee Swan dan Azrul melalui media sosial.

He could also name his first Malay friend - Azrul - whom he became friends with when they joined a study group together. Social media helps them remain friends, he said.

“Di sekolah lama saya, SMK, banyak bergaduh. Geng India gaduh dengan geng Melayu, atau gaduh dengan geng Cina. Tapi saya berkawan dengan semua kaum.

“Mak ayah saya kata saya boleh berkawan dengan Cina dan India, tapi jangan buat benda salah macam bergaduh,” katanya.

Persahabatan baru

Pengetua Sekolah Menengah Abim Rogayah Sebli adalah antara penyokong tegar Kem Muhibah.

“Saya kasihankan anak murid saya, kerana mereka tak dapat rasa apa yang saya alami membesar di sekolah kebangsaan di Kuching.

“Saya sedar mereka akan rasa susah untuk menyesesuaikan diri lepas tamat belajar, dan ke universiti dan bila bekerja nanti,” katanya.

“Saya tak nak mereka jadi ‘syok sendiri’, dan rasa dunia atau negara ini hanya ada orang Melayu.”

Rogayah sedar perubahan minda mengambil masa yang lama, tapi menurutnya sebuah insiden baru-baru ini menunjukkan Kem Muhibah telahpun meninggalkan kesan positif.

Baru-baru ini, katanya, sebuah sekolah independen Cina di Klang menjemput pelajar-pelajar Sekolah Menengah Abim untuk menghadiri sambutan Tahun Baru Cina di sekolah mereka. Antara pelajar yang paling awal berdaftar untuk mengikuti program tersebut adalah peserta Kem Muhibah.

“Saya teragak-agak untuk membuka pendaftaran untuk mereka kerana majlis tersebut dekat dengan peperiksaan. Tapi mereka datang ke saya dan berkata: “Cikgu, kami betul-betul ingin pergi”. Kerana mereka ingin melawat kawan-kawan baru dari Kem Muhibah,” katanya.

Lee Soo Wei, seorang ahli sayap belia Dewan Perhimpunan Cina Kuala Lumpur dan Selangor (KLSCAH) menjadi fasilitator di Kem Muhibah. Soo Wei berharap persahabatan antara peserta-peserta tersebut akan berkekalan.

Beliau percaya kebolehan para peserta untuk berdepan perbezaan antara mereka akan membantu remaja tersebut untuk kekal berkawan, walaupun masyarakat terus berantakan atas nama kaum dan agama.

“Apabila mereka semakin dewasa, mereka akan mula sedar (apa yang berlaku dalam masyarakat) dan pada masa itu, saya harap mereka akan berinteraksi dengan kawan-kawan mereka tentang isu-isu tersebut.

“Saya harap mereka akan berasa selesa untuk berbincang sesama mereka secara terbuka,” katanya.

“Mereka masih lagi muda. Tetapi sekurang-kurangnya, mereka kini tahu konsep asas (dalam mengemudi perbezaan antara masyarakat dan mereka tidak lagi memegang pada stereotaip.

“Stereotaip akan bernanah di dalam seseorang jika kita sering mengelak untuk berbincang tentang perkara-perkara yang dianggap sensitif,” katanya.

Eksperimen sosial

Dalam eksperimen sosial ini, tikus makmal yang diuji dan diukur adalah peserta Kem Muhibah.

Namun, pada masa yang sama, dengan senyap dan tidak dijangka, sebuah perubahan lain juga berlaku.

Mohamad Khairuddin Zahari merupakan pemimpin Persatuan Pelajar Islam Selangor (Pepias). Ahli Pepias giat menjadi fasilitator di Kem Muhibah, serta bersama menggubal kurikulum untuk kem tersebut.

Kata Khairuddin, setelah beberapa bulan bekerja bersama, beliau kini menganggap ahli-ahli sayap belia KLSCAH sebagai rakan rapat.

“Tadi kami baru main badminton bersama,” katanya.

“Pada mulanya, kami hanya mahu membantu para peserta untuk mengenali satu sama lain, tapi akhirnya, ahli jawatankuasa jadi kawan.”

Perkara ini tidak dijangka, namun ini antara impak yang ingin kajian penyelidik dalam kajian akan datang.

Mereka masih berpeluang melanjutkan kajian mereka kerana Kem Muhibah seterusnya di Negeri Sembilan sudah dalam perbincangan.

Dan begitulah caranya dari satu kem ke kem seterusnya.

Enam dekad selepas merdeka, rakyat Malaysia terus bertekad untuk belajar hidup bersama.